Próba odczytania charakteru i polityki państwa polskiego w pierwszych stuleciach istnienia. "Myśli o dawnej Polsce" (1960), które sam autor określił jako "posłowie do ‘Polski Piastów’, a jednocześnie przedsłowie do ‘Polski Jagiellonów’, są niejako dopełnieniem jego eseistycznej syntezy polskiej historii, próbą odczytania charakteru i polityki państwa polskiego w pierwszych stuleciach istnienia. "Autor drąży coraz głębiej w gąszcz faktów – pisał Antoni Gołubiew w "Tygodniku Powszechnym" 1961 – stara się je odczytać i zinterpretować, by dotrzeć do rzeczywistego obrazu, do tego, co było i jak było". Część pierwsza nosząca tytuł "Podglebie” to wnikliwe rozważania na temat genezy i rozwoju narodowości i narodu, granic i kierunków działania politycznego Polski piastowskiej, zarysowanie procesu, który doprowadził do utworzenia się nad Odrą, Wisłą i Wartą jednolitego, choć zróżnicowanego wewnętrznie państwa. Część druga – "Zmiana kursu" – to prowadzony z pasją dyskurs "na temat tzw. idei jagiellońskiej, która wywróciła środkowoeuropejski bieg rzeczy polskich i nadała im inny kierunek" (Aleksander Gieysztor, "Nowe Książki" 1961). "Niefortunna zmiana kursu polityki polskiej – pisze Jasienica – nie polegała na podjęciu wielkiej ekspansji wschodniej... Istota zła polegała na rozbracie z dawna wyrobionymi tradycjami polityki piastowskiej... Po wielu wahaniach... powołano do życia strukturę wyższego, wielonarodowego typu. Powstało państwo wprawdzie jednolite, mające wspólnego króla, sejm i politykę, ale dwa języki urzędowe i dwie odrębne administracje... Do unii Polska była zwykłym, normalnym państwem europejskim. Po unii stanęła wobec zagadnień, o których nikomu się nie śniło. Twierdzenie, że już dzisiaj cały glob nauczył się podobne do naszych, pounijnych, problemy łatwo rozwiązywać, grzeszyłoby pewnie nadmiarem optymizmu".