Gruntowne przeobrażenie jakie dokonało się w dobie oświecenia - obejmujące wszystkie obszarach życia ludzkiego - zauważalne było również w sferze sacrum. To wówczas religię zaczęto opierać wyłącznie na rozumie w oderwaniu od Bożego objawienia. Nasilały się też głosy krytyczne wobec Kościoła i wiary, lecz te nie wszędzie i nie u wszystkich ludzi wieku świateł brzmiały jednakowo. Zróżnicowanie brało się z poczucia umiaru i przeciwstawnego mu radykalizmu. Stąd w krajach, gdzie dominowała umiarkowana wersja oświecenia, w jego duch zreformowano wiele dziedzin życia kościelnego: teologię, duszpasterstwo, liturgię, działalność charytatywną, praktyki pobożne. Oświeceniowo usposobieni biskupi i teologowie, uważali, iż utwierdzanie racjonalnych postaw przyniesie duchową korzyść wierzącym. Korygowali więc ukształtowane w baroku formy pobożności nasycone rytualizacją, folklorem, ludycznością i nadmiernie zmaterializowane. Zwracali uwagę na pastoralne zadania duchowieństwa. Nadto, wykazywali się prospołecznym podejściem i troską o człowieka. Widzieli potrzebę rozwoju edukacji. W teologii i praktyce duszpasterskiej na nowo przywracali znaczenie Biblii, pismom Ojców Kościoła, żywej liturgii. Nawoływali do tolerancji religijnej. W nurcie tym działali też zwolennicy oświeceniowych przemian w Kościele katolickim w Rzeczpospolitej XVIII w. Łącząc prawidła Ewangelii z racjami rozumowymi, wychodzili naprzeciw potrzebom doczesnym i wiecznym wspólnoty wierzących. Czynił tak chociażby ks. Paweł Brzostowski, uwieczniony przez Franciszka Smuglewicza na obrazie (pierwsza strona okładki) ukazującym nadanie przez Brzostowskiego ustaw modernizujących życie jego poddanych. * Ks. Rafał Szczurowski, doktor historii, wykładowca Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, zajmuje się dziejami Kościoła katolickiego w okresie nowożytnym i najnowszym, autor m.in. Socjaliści w polskiej publicystyce katolickiej lat 1878-1918 (Kraków 2001).